Het eerste hoofdstuk is gewijd aan de inleiding met daarin de situatieschets van het onderzoeksgebied, het doel van het onderzoek, een literatuurverkenning en de probleemstelling. Tevens zijn er enkele onderzoeksvragen opgesteld met daarna de opzet van het onderzoek.

Hoofdstuk 2 beschrijft welke onderzoeksmethode er is gevolgd, de plaats van de historische geografie in het onderzoek, de inventarisatie, de waardering, de gebiedsbegrenzing en plaatsing van het gebied in een groter geheel.

Hoofdstuk 3 is gewijd aan de geomorfologie en hierin wordt beschreven hoe het Veluwe massief is ontstaan en hoe de ruimtelijke ontwikkeling is verlopen.

In hoofdstuk 4 wordt het ontstaan, de oppervlakte en de tegenwoordige toestand van het Nationale Park De Hoge Veluwe verklaard.

Hoofdstuk 5 schetst een beeld van het ontstaan en ontwikkeling van vliegveld Deelen en de toestand waarin het vliegveld zich tegenwoordig bevindt.

In hoofdstuk 6 worden de in het gebied voorkomende cultuurhistorische landschapselementen geïnventariseerd. Er wordt hierbij een driedeling gemaakt in een tijdperk voor de oorlog, tijdens de oorlog en de periode daarna.
De in de oorlogsperiode behandelde objecten bestaan onder andere uit het bommenlijntje, Diogenes en legeringsgebouwen in de vorm van dorpen. Verder vindt men hier de objecten die indirect verband houden met het vliegveld zoals bunkers en luchtafweerstellingen.

In hoofdstuk 7 worden de resultaten van de waardering via een tabel duidelijk gemaakt, is er een gebiedsgerichte waardering en wordt de gelaagdheid van het gebied getoond.

Hoofdstuk 8 geeft uitleg over het Nederlandse beleid ten aanzien van het cultureel erfgoed en het beleid van de Europese Unie ten opzichte hiervan.

In hoofdstuk 9 wordt onderzocht welke toekomstmogelijkheden er zijn voor het vliegveld Deelen met daarna voorbeelden van herstructurering van andere vliegvelden in binnen- en buitenland.

Het laatste gedeelte van het onderzoek tenslotte wordt in beslag genomen door hoofdstuk 10 met daarin de conclusie, evaluatie, aanbevelingen, literatuurlijst en bijlagen.

In het onderzochte gebied liggen verschillende grote objecten; het park De Hoge Veluwe, vliegveld Deelen, land- en luchtmachtkazernes, een asielzoekerscentrum en een zweefvliegveld (zie gebiedsbegrenzing). Buiten deze grotere objecten, die als een vast omlijnd geheel kunnen worden gezien, komen er ook objecten voor die nauwe relaties hebben met de voorgaande maar ook objecten die hiermee niets van doen hebben en op zichzelf staan. Wat ze gemeen hebben is dat ze in het te onderzoeken gebied voorkomen.
Door nu elk object apart te inventariseren, waarderen en patronen en samenhangen ervan te onderzoeken kunnen er vergelijkingen gemaakt en conclusies getrokken worden.
Veel objecten in het onderzoeksgebied hebben een woon of werkfunctie en om te onderzoeken op welke manier hiervan gebruik wordt gemaakt zullen er vraaggesprekken worden gehouden met de gebruikers (veelal oudere bewoners). Ook zal een groot deel van de dataverzameling plaats gaan vinden in de vorm van participerende observatie.
Om gegevens te verkrijgen moest er onderzoek worden verricht op plaatsen die niet openbaar toegankelijk zijn. Men heeft te maken met defensie in de vorm van land- en luchtmacht, het natuurgebied van de Hoge Veluwe, het asielzoekerscentrum en het nationale zweefvliegcentrum wat ook niet openbaar is. Voor al deze objecten heeft men toestemming nodig om binnen te komen. Verder liggen ook de losse objecten praktisch allemaal op privé-terreinen waar men de nodige voorzorgen moet nemen om toestemming te verkrijgen. Voor al het onderzoekswerk is toestemming verkregen.
De gegevens zijn zoveel mogelijk vastgelegd op foto’s omdat die een goede indruk van de objecten geven. Voor de objecten van het Ministerie van Defensie moesten de foto’s eerst overlegd worden in Driebergen waar ze werden gekeurd alvorens ze mochten worden gepubliceerd.

Voor dit onderzoek gaan we uit van de volgende probleemstelling:

Welke ontwikkelingen hebben in de afgelopen eeuw plaatsgevonden in Deelen en omgeving en welke cultuurhistorische elementen verwijzen in het huidige landschap nog naar die ontwikkelingen?

Afgeleide onderzoeksvragen zijn:

1. Welke cultuurhistorische landschapselementen bevinden zich in en om het gebied van het vliegveld Deelen?
2. Wat is het beleid van organisaties en overheid ten aanzien van het in stand houden van de cultuurhistorische landschapselementen?
3. Op welke manieren maken de tegenwoordige belanghebbenden gebruik van de cultuurhistorische landschapselementen?
4. Zijn de in de oorlog gebouwde elementen aan te passen voor het gebruik in de tegenwoordige tijd?

Om gegevens over cultuurhistorische landschapselementen te vinden kan men zich oriënteren in boeken en geschriften in een bibliotheek of archief. De objecten in ons onderzoeksgebied bleken vooral te vinden in de maandelijkse uitgaven van historische verenigingen, dorpskranten en bladen voor natuurliefhebbers. De kwaliteit van deze artikelen liep sterk uiteen, van diepgaand en betrouwbaar tot onbruikbaar en vol fouten.
Binnen het onderzoeksgebied liggen enkele grotere gebieden die eigen kenmerken bezitten en een afzonderlijke aanpak vragen: het Nationale Park de Hoge Veluwe, vliegveld Deelen, de militaire oefenterreinen, een zweefvliegveld en een asielzoekerscentrum. In deze deelgebieden wordt op verschillende manieren omgegaan met het cultuurhistorische erfgoed en bij de een is er beduidend meer informatie aanwezig dan bij de ander. De Hoge Veluwe beschikt bijvoorbeeld over een eigen tijdschrift en boekenreeks. Het gebied van de Hoge Veluwe wil men het liefst in de originele staat behouden en hierover is veel kennis aanwezig waarvan bovendien veel op schrift is gesteld. Er is zelfs een Vereniging Vrienden van de Hoge Veluwe waarvan de leden er alles aan doen om het gebied in vroegere staat te brengen en te houden. De leden weten en publiceren veel over de cultuurhistorische landschapselementen zodat dit een welkome bron van informatie was.
Over de meeste andere gebieden is veel minder materiaal beschikbaar. Wat er over het vliegveld Deelen werd geschreven dateert vooral uit de jaren direct na de oorlog. Recent is er wel veel over dit gebied op schrift gesteld in verband met pogingen om het vliegveld aan te wijzen als rijksmonument. Door de actualiteit van dit gegeven zijn er krantenartikelen verschenen waardoor er op deze manier ook een goede mogelijkheid was om bruikbare informatie boven water te halen. Hetzelfde was ook het geval met het asielzoekerscentrum op de Kop van Deelen dat de laatste tijd vooral negatief in het nieuws is gekomen vanwege de problemen welke zich voordeden met de bewoners.
De cultuurhistorische karteringen die de laatste jaren zijn uitgevoerd, beperkten zich vrijwel tot het vliegveld. In deze onderzoeken worden de bebouwde oppervlakten van het vliegveld zeer precies beschreven maar men had geen of minder oog voor de oudere cultuurhistorische landschapselementen in de omgeving die vaak door de bouw van het vliegveld verloren zijn gegaan.
In het onderzoek wordt veel gebruik gemaakt van foto’s en afbeeldingen waardoor men een duidelijker beeld krijgt van de onderzochte elementen. Deze afbeeldingen zijn niet vaak aanwezig in andere onderzoeken zodat men zich daar van de objecten moeilijker een beeld kan vormen.
Bij de afbeeldingen staan de bronnen vermeldt, is dit niet het geval dan is de auteur de maker. De voor dit onderzoek gebruikte manier van gegevensverwerking kan misschien een aanvulling betekenen voor verder onderzoek in de toekomst.

Centraal in dit onderzoek staan de cultuurhistorische landschapselementen in en om het vliegveld Deelen. Onder cultuurhistorische landschapselementen verstaan we:

Het geheel van zichtbare en niet zichtbare door mensenhand in het
verleden gemaakte of veroorzaakte elementen en structuren in een landschap.

Normaal gesproken gaat het hierbij onder meer om: waterlopen en waterpartijen, wegen en paden, de perceelsindeling, de aankleding van het landschap met groenelementen, nederzettingsstructuren, individuele gebouwen of complexen. Ook behoort hiertoe het bodemarchief: de ondergrondse archeologische overblijfselen van elementen die voor het overige vrijwel verdwenen zijn.
De meeste in het onderzochte gebied voorkomende cultuurhistorische landschapselementen zullen echter bestaan uit objecten die zijn gebouwd door de Duitse bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze objecten kunnen van een zodanige krijgskundige betekenis of zeldzaamheid zijn dat het de moeite waard lijkt om ze voor onderzoek in aanmerking te laten komen.
In de toekomst zullen er ontwikkelingen plaats gaan vinden waarbij verschillende instanties zoals defensie, gemeenten en natuurontwikkeling allen hun eigen inbreng willen hebben en verwacht mag worden dat er hierdoor een spanningsveld zou kunnen ontstaan.
In dit onderzoek probeer ik om het landschap in de omgeving van Deelen te analyseren met als doel het inventariseren en waarderen van de historisch geografische elementen, patronen en samenhangen van het gebied en met name de objecten die door de Duitse bezetter zijn aangelegd.
Door nu aan deze elementen een waardeoordeel te verbinden zou dit onderzoek een wegingsfactor en inspiratiebron kunnen zijn bij de ontwikkelingen van een cultuurhistorisch beleid in de provincie Gelderland.
Hierbij zal uitgegaan dienen te worden van het idee dat niet elk object bewaard zal kunnen blijven.

Het gebied rondom Deelen staat niet bekend om haar overvloed aan cultuurhistorische objecten. Door de schrale gronden leidden de mensen er een marginaal bestaan en konden ze zich geen buitensporigheden veroorloven. Tegelijkertijd veranderde het periferie gebied lange tijd maar weinig.
In de loop der tijd ontstonden er buitenplaatsen, werd het nationale park De Hoge Veluwe opgericht en werden er militaire oefenterreinen met zelfs een klein vliegveld aangelegd. Deze elementen veroorzaakten niet veel overlast daar zij opgingen in een landschap dat toch redelijk onontgonnen en onbewoond was.
Anders werd dit met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog toen de Duitse bezetters het gebied verkozen als basis voor hun luchtverdediging. In zeer korte tijd werd er een van de grootste vliegvelden van Europa uit de grond gestampt. Bij dit vliegveld werd de nodige infrastructuur aangelegd die onder andere bestond uit rolbanen, een spoorlijn en zo’n 900 gebouwde objecten.
Door de bezetter werd niet gekeken naar de aanslag die de bouw van dit vliegveld, en de nodige bijgebouwen, pleegde op het historische landschap. Veel cultuurhistorische elementen zijn in deze periode ten onder gegaan maar ook zijn er weer andere bijgekomen.
De door de Duitse bezetter gebouwde objecten zijn aangelegd in een periode die onderdeel uitmaakt van de Nederlandse geschiedenis en zij kunnen dan ook net zo goed als de middeleeuwse kastelen of nederzettingsstructuren gezien worden als landschapselementen.
Toch worden deze cultuurelementen vrijwel niet bewaard of geïnventariseerd.
Vergelijkt men de situatie in Nederland met die in Engeland dan ziet men dat daar onder auspiciën van de Counsil of British Archaeology honderden vrijwilligers bijna 20.000 objecten uit 1940 en 1941 in kaart hebben gebracht, ook die ondertussen verdwenen zijn (NRC Handelsblad van 2 mei 2003). English Heritage, de Engelse instantie voor monumentenzorg, heeft al eerder elf rapporten laten verschijnen over wat er nog over is aan oorlogsobjecten zoals militaire vliegvelden en legerkampen. Hier kan wel aan worden toegevoegd dat deze kampen door de Engelsen zelf zijn aangelegd en niet zoals in Nederland door een bezettende macht waardoor zij minder populair zijn.
Kort na de Tweede Wereldoorlog hebben in Nederland ingenieurs van de landmacht ook een inventarisatie gemaakt maar dit deed men vooral om te zien wat er nog bruikbaar was. Veel oorlogsresten herinnerden aan een traumatische tijd en werden waar mogelijk opgeruimd. De overheid stelde een sloop- en premieregeling in voor bunkers en andere militaria die in de weg heetten te staan. Ook het bunkerarchief van defensie, welke bestaat uit de op papier gestelde inventarisatie, dreigde midden jaren tachtig verloren te gaan. Het besluit om alles weg te gooien was al genomen toen men net op tijd tot inkeer kwam en een werkgroep oprichtte die alles heeft geconserveerd en beschreven. De papieren liggen nu in het Centraal Archief van Defensie en gaan later naar het Nationaal Archief (NRC Handelsblad van 2 mei 2003).

Na mijn leerperiode als deeltijdstudent sociale geografie/ planologie met als hoofdvak gebiedsstudies is het nu tijd geworden voor mijn afstudeerproject om het geleerde in praktijk te brengen. Als afstudeervariant heb ik gekozen voor het vak historische geografie omdat dit de mogelijkheid biedt om de ruimtelijke organisatie van de samenleving in het verleden en het landschap zoals dit in de loop van eeuwen door mensen gevormd is, te onderzoeken.
In de ruimtelijke inrichting van Nederland krijgt het cultuurlandschap de laatste jaren steeds meer aandacht. Langzaam maar zeker groeit het maatschappelijk besef dat dit landschap een belangrijke cultuurhistorische, landschappelijke en ecologische waarde heeft. Door de regionale verscheidenheid heeft het cultuurlandschap van Nederland een hoge belevings- en informatiewaarde gekregen. De laatste jaren echter vinden de veranderingen van de landschappen op steeds snellere en ingrijpender wijze plaats en hierdoor gaan deze steeds meer op elkaar lijken. Het besef dat de verschillende landschappen ook een eigen identiteit hebben dringt pas de laatste jaren door.
Het vliegveld Deelen bij Arnhem is ook onderdeel van een cultuurhistorisch landschap. Bestond Deelen vroeger uit een paar boerderijen, dit veranderde op snelle wijze ten tijde van de Tweede Wereldoorlog toen het gebied een transformatie onderging door de enorme uitbreiding van het vliegveld. In deze periode werden er objecten gebouwd die uniek zijn in Nederland en zelfs Europa.
Na de Tweede Wereldoorlog werden er voor het gebied andere bestemmingen gevonden waarbij deze objecten van minder belang waren en zelfs gesloopt werden.
Om de cultuurhistorische waarde aan te tonen en zodoende de mogelijkheid van behoud te bewerkstelligen heb ik het gebied als onderdeel van mijn afstudeerproject gekozen.

Op deze plaats wil ik graag de personen bedanken die mij met raad en daad hebben bijgestaan waarbij ik speciaal wil noemen; Hans Timmerman die, werkzaam in de bibliotheek Arnhem, mij van veel gegevens en plattegronden heeft kunnen voorzien, de heer J. Hoogendam, bewoner van de Adelaerthoeve en lid van de Werkgroep Historie Schaarsbergen en Dr. M.A. van der Perk vanwege de informatie door hem gegeven en het aan mij willen afstaan van beeldmateriaal.
Verder nog:
Bart Leijte, museum vliegbasis Deelen.
Personeel afdeling Geo-informatie, Provincie Gelderland.
Personeel luchtmacht vliegveld Deelen.
Luitenant- kolonel P. van Erve, Instituut Defensie Leergangen.
Familie Mulder, bewoners Petersburg.

Arnhem 15 april 2004.

Samenvatting I Inhoudsopgave V
Voorwoord I

Hoofdstuk 1 Inleiding 2
1.1 Situatieschets 2
1.2 Doel van het onderzoek 2
1.3 Literatuurverkenning 3
1.4 Probleemstelling 4
1.5 Opzet van het onderzoek 4
1.6 Hoofdstukindeling 5

Hoofdstuk 2 Methoden van inventarisatie en waardering 6
2.1 Historische geografie 6
2.2 Inventarisatie 6
2.3 Waardering 6
2.4 Gebiedsbegrenzing 7
2.5 Plaatsing van het gebied in een groter geheel 12

Hoofdstuk 3 Geomorfologie en historisch ruimtelijke ontwikkeling 15
3.1 Het ontstaan van de Veluwe 15
3.2 Historisch ruimtelijke ontwikkeling 19

Hoofdstuk 4 Het Nationale Park De Hoge Veluwe 30
4.1 Het ontstaan 30
4.2 Oppervlakte 32
4.3 De Hoge Veluwe nu 33

Hoofdstuk 5 Vliegveld Deelen 39
5.1 Het ontstaan 39
5.2 Vliegveld Deelen nu 50

Hoofdstuk 6 Cultuurhistorische landschapselementen 54
6.1    Het gebied voor de oorlog 55
6.1.1 Waterlopen 55
6.1.2 Grafheuvels 63
6.1.3 De Schaarsbergen 71
6.1.4 De Kop van Deelen 73
6.1.5 Terlet en de Galgenberg 88
6.1.6 Oud Reemst 100
6.1.7 Gebiedsafbakeningen 105
6.1.8 De Kemperberg 125
6.1.9 Oude wegen 132
6.1.10 Petersburg, Dresden en Leipzig 141
6.1.11 Rijzenburg 155
6.2    Vliegveld Deelen 157
6.2.1 Het bommenlijntje 157
6.2.2 Diogenes 167
6.2.3 Groot en Klein Heidekamp 175
6.2.4 Divisionsdorf 189
6.2.5 Kamp Koningsweg Noord en de Zeven Provinciën 195
6.2.6 Vrijland en het veteranenbos 200
6.2.7 De Vier Heemskinderen 211
6.2.8 Verdere militaire objecten 216

6.3    Het gebied na de oorlog 227
6.3.1 Het hazepad 227
6.3.2 De A50 232
6.3.3 Heidepol 236

Hoofdstuk 7 Waardering cultuurhistorische landschapselementen 238
7.1 Criteria 238
7.2 Resultaat 241
7.3 Gebiedsgerichte waardering 244
7.4 Gelaagdheid van het gebied 246

Hoofdstuk 8 Beleid 249
8.1 Beleid Europese Unie 250
8.2 Mogelijkheden tot behoud 251

Hoofdstuk 9 Toekomst van vliegveld Deelen 255
9.1 Voorbeelden van andere vliegvelden 257

Hoofdstuk 10 Conclusie en aanbevelingen 263

Literatuur 266